Menneskets eldgamle draum om røter

Ei reise i våre (stort sett mislukka) metaforiske forsøk på å nærma oss naturen

Mennesket er eit vesen på føter som drøymer om røter. Eit vesen som uttrykkjer ønskje om å nærma seg naturen, men som tilsynelatande berre blir dårlegare til det.

Av prof. Dag Jørund Lønning

Metaforar har forandringskraft. Dei let oss forstå det ukjende gjennom å lenka til det kjende. Dei gjer det ukjende kjent rett og slett. Metaforar er difor viktige verktøy i nyskaparen sit formidlingsverktøyskrin.

Men dei kan også brukast opp. Mista sin nyskapande funksjon. Bli «konvensjonelle» som det heiter. Me brukar dei då ukritisk, og «gløymer» på eit vis at dei «berre» er metaforar. Altså at det aktuelle bildet eigentleg er henta frå eit heilt anna univers og står for noko anna. Når dette skjer, låser me oss fort fast i eitt bestemt perspektiv. Metaforbruken hindrar oss i å koma vidare og sjå det nye. Konsekvensane kan bli alvorlege.

Røter er ein slik metafor. Den har vore og er ein av dei desidert mest brukte i menneskesamfunnet. I daglegtale, i politikk, ideologi, religion, litteratur, kunst og poesi. I det meste eigentleg.

Kanskje har metaforen «røter» opphav i vår avundsjuke overfor planteverda? Ikkje minst trea. Dei store som berre står der. Stadig stødigare etter kvart som dei veks til, alltid nøgde, djupt festa til staden. Dei som følgjer oss gjennom livet. Som det trygge og uforanderlege, det du alltid kan venda tilbake til.

Kanskje har metaforen «røter» opphav i vår avundsjuke overfor planteverda?

Veldig ofte uttrykkjer me lengt når me nyttar metaforen røter om oss sjølve og liva våre. Ein vil gjerne tilbake til staden der ein kom frå («der eg har mine røter»), eller så uttrykkjer ein kanskje ei von til framtida på den staden ein nyleg har flytta til («her ønskjer eg å slå rot»).    

Dette høyrest både vakkert og tilforlateleg ut. Og språkbruk for lyrikar og poet er det definitivt. I røynda har denne metaforen og måten me har omsett den til menneskesamfunnet på, ført til både uløyselege eksistensielle utfordringar og ubeskriveleg liding.

For det første uttrykkjer rot-metaforen, når me brukar den som i døma over, eit ideal me verken kan eller vil oppnå. Eller, rettare, me vil ha fordelane men ikkje dei forpliktingar som følgjer med. For når treet først har slått rot, så blir det ståande på same staden. Dette er baksida av rot-metaforen, og den baksida er me ikkje interesserte i. Medan «å slå rot» gjerne blir oppfatta som noko positivt, vil nok mange derimot oppfatta det «å gro fast» som negativt. Den siste nemninga blir nytte om den verdistive, den erkekonservative, den som er redd for alt nytt.

I røynda talar me likevel om to sider av nett same sak. Dei heng saman og kan ikkje skiljast frå kvarandre. Du kan ikkje få det eine utan det andre. Metaforen røter uttrykkjer på eitt vis draumen vår om å koma tettare på omgivnadene våre. Samtidig ønskjer dei fleste av oss ikkje å gje slepp på eigen individuelle fridom til å gjera kva me vil og dra kor me vil. Me blir då hengande fast i eit slags vedvarande utilfredsstillande limbo; midt mellom ideal, forventningar og målsetjingar me ikkje evnar å møta. Konsekvensen er stress, angst, depresjon. Lista er lang.

Nett her har farlege, mørke krefter sett eit mobiliserings- og maktoppbyggingspotensial. Framfor å sjå «fastgroing» som noko negativt, gjer ein den i staden til ei kraft retta mot dei andre. Interne problem blir effektivt glatta over, det stygge blir vakkert, og blikket i staden retta mot fienden på den andre sida.

Rot-metaforen har alltid vore svært populær i nasjonalistisk tankegods. Blant brunsmørjarane blir relasjonen mellom menneske og territorium skamlaust framstilt om lag på same måten som forholdet mellom tre og boniteten dei veks i. Me har god bonitet, dei har det ikkje. Oppvekst innanfor gjev spesielle kvalitetar, kvalitetar dei utanfor ikkje har.

Blant brunsmørjarane blir relasjonen mellom menneske og territorium skamlaust framstilt om lag på same måten som forholdet mellom tre og boniteten dei veks i.

Millionar på millionar av menneske har lidd og døydd grunna livsfarlege kulturelle konstruksjonar om opphav/røter, Blut und Boden – konstruksjonar som pressar mennesket inn i metaforiske forståingar og definisjonar som i røynda er overførte frå våre studiar av og betraktningar om tre i skogen.

Mennesket er eit vesen på føter som drøymer om røter. Eit vesen som uttrykkjer ønskje om å nærma seg naturen, men som tilsynelatande berre blir dårlegare til det. Er me så dømt til for all tid å leva i dette vanskelege avstandsforholdet til våre ikkje-menneskelege omgivnader? Er rot-draumen uoppnåeleg?

Ja! om me skriv fram nasjonalismen sine ekstreme forenklingar. Ja! om me skriv fram verdsbildet me handlar etter i dag.

Mennesket Erobraren har vore den dominerande menneskeaktøren i mange generasjonar no. Både naturen sjølv og folkegrupper som levde tett på den vart offer for åtaka og dominansen. Erobrarånda fekk fornya kraft i forbrukarsamfunnet og i det industrilandbruket som held det oppe. I eit evig jag etter stadig større, meir effektivt og billegare, blir naturen sett på og brukt som om den var ein bensinstasjon. Me tappar opp og tappar opp. Tanken var tom alt for mange år sidan. I ettertida har me måtta ta opp stadig meir lån for å etterfylla, lån som dei som kjem etter oss må betala tilbake med skyhøge renter og rentesrenter.

Både nasjonalisme, industrilandbruk og forbrukarsamfunn byggjer på eit svært einsidig forhold til både natur og røter. Ein ser på røter som tentaklar for å suga ut mat og meining. Mold er «vekstmediet» plantane våre held seg fast i, alt medan dei syg opp den eventuelle restnæring som måtte vera tilgjengeleg.

I den grad det i det heile gjev noko som helst meining å bruka omgrepet røter om dei uheilage alliansane som ligg til grunn for forbrukarsamfunnet, så må me venda oss mot ein heilt spesiell type plantar; snyltarane. Snylteplanten lever på ein vert og syg næringa ut av denne. Snylteplantar har ikkje røter, dei har haustoriar.

For ei treffande nemning på forbrukarsamfunnet sitt forhold til naturen! Ikkje røter men haustoriar. Rein hausting. Ingen forpliktingar til å så, til å gje noko tilbake. Den reindyrka forbrukaren er usurpatoren med stadig fleire rettar og stadig færre plikter.   

Her er me også ved den reelle årsaka til at røter aldri har fungert som byggjande metaforar i menneskesamfunnet: Våre rot-metaforar har ikkje handla om røter men om haustoriar. «Røtene» me har framstilt i metaforane våre, har i røynda vore einvegs kanalar for å tilføra oss naturbasert meining, næring og energi.

Men verkelege røter fungerer ikkje slik. I naturen kunne aldri haustoriane ha vore dei dominerande. Hadde dei det vore, ville all vokster ha stoppa opp. Livet ville ha degenerert. Naturen ville aldri fått høve til å byggja opp noko form for reserve. For det er nettopp dette naturen gjer; byggjer reservar. Det skal vera nok til det som lever no utan at det går på kostnad av det som lever i morgon.

Våre rot-metaforar har ikkje handla om røter men om haustoriar. «Røtene» me har framstilt i metaforane våre, har i røynda vore einvegs kanalar for å tilføra oss naturbasert meining, næring og energi.

Så kor kjem så desse reservane frå? Vel ein god del kjem frå organisk materiell som hamnar på overflata. Men veldig mykje kjem også frå røtene til alle plantane. Frå dei minste til dei største. Røter er i røynda noko fundamentalt anna enn haustoriar. Røter er ikkje einsidigheit men gjensidigheit. Planten tilfører minst like mykje verdi til molda som den hentar ut. 50% av det søtstoff planten produserer under fotosyntesen blir trekt ned i rotsystemet. Der nede i rhizosfæren (rotsona) blir karbonet nytta til vidare rotbygging, men også som betaling til den horde av mikroorganismar som står klare til å hjelpa planten med både næringstilførsel og sjukdomsvern. Planten får det den treng, og mikroorganismane det dei treng av nærings-/søtstoff.

Røter fungerer dermed både tærande og nærande samtidig. Dei er to-vegs. Gjensidige. Skal rot-metaforen gje noko som helst meining i menneskesamfunnet, må me difor klargjera kva me eventuelt kan føra tilbake til naturen. Senda den andre vegen.

Klarar me det, finst det knapt eit vakrare og meir potent symbol for vekst og utvikling. I regenerativt, naturbyggjande jordbruk, og i regenerativ samfunnsutvikling generelt, er røter veldig viktige både som symbol og som uttrykk for praksis. Fokus er på å byggja og fornya, ikkje på å suga ut. Fornying er eit absolutt krav for at ein praksis skal kunna nytta den regenerative nemninga. Fornying og bygging. Av natur og/eller lokalsamfunn.  

I regenerativt jordbruk skal det dyrkast mat og byggjast ny mold i ein og same operasjon. Helst skal det fangast betydeleg meir karbon enn det ein slepp ut. Det skal byggjast nye verdikjeder og leggjast til rette for fleire hender. Vinn-vinn-vinn-vinn. Slik røter i naturen også er det.

I regenerativt jordbruk skal det dyrkast mat og byggjast ny mold i ein og same operasjon.

Det er dette metaforen røter må bety i framtida: gjensidigheit, nyskaping, byggjing. Miljø- og klimakrisa som heng som Damoklessverd over hovuda våre, gjer at me no må inn i det eg i Jordboka II kallar den kompostmoderne tidsalderen, tidsalderen då alt må setjast saman på nytt. Først og fremst vårt forhold til naturen. Me treng sårt eit naturomgrep som inkluderer oss sjølve. Som gir oss roller. Det regenerative jordbruket har viktige svar på desse utfordringane.

Kompostmoderniteten er tidsalderen då det søkjande vesenet på føter for første gong på veldig, veldig lenge kan oppnå ein verdiskapande nærleik til sine ikkje-menneskelege omgivnader. Ein relasjon me svært godt kan kalla røter. Djupe røter, til og med. Roller og feste i naturen.

Det handlar om framtida vår. Og framtida til alt anna levande som skal koma etter oss. Å ha røter i naturen er verken å sjå seg tilbake eller å «gro fast». Det er aktiv verdiskaping. Det er å venda blikket framover og søkja mot det nye. Mot ei grøn framtid som endå ikkje er tapt.  

Foto: Dag Jørund Lønning (hovudbilde og portrett) og Shutterstock

Forfattaren er utdanna sosialantropolog frå UiB og har ein dr. philos.-grad i prosessfilosofi frå NMBU. Han er professor i nyskaping og bygdeutvikling ved Høgskulen for landbruk og bygdeutvikling (HLB). I seinare tid har han også etterutdanna seg i kompostering, jordbiologi og i forholdet mellom jordliv og plantevekst. Lønning er forfattar av storseljarane Jordboka og Jordboka II.