Kjetterske refleksjonar om «norsk landbruk» og «norsk mat»

Av professor Dag Jørund Lønning

Frå alle land og folk lyd det: Me på denne sida av grensa er best og flinkast. Vår mat er tryggast. Ingen er så snille med dyra som oss. Det utanfor er farleg og lyt haldast på avstand!

Tre uhyre vanskelege tema

Det finst tre tema ein som arbeider med og skriv om nyskaping, bygdeutvikling, matjord og forvalting av naturressursar eigentleg burde unngå som pesten – om ein då ikkje trivst med å bli kjølhalt, latterleggjort og spydd på (eller det som verre er) i ymsande sosiale media.

Det første og mest openberre temaet er ulv, det sagnomsuste skogsdyret som berre i kraft av sin blotte eksistens klarar å mobilisera til større fakkeltog (på båe sider) og meir sosial medie”debatt” enn alle klimaendringar, svoltkatastrofar, flyktningekriser, kommune “reformar”, bygdefråflyttingar og skule- og sjukehusnedleggingar til saman.

Det andre er dyrevelferd. Her er skyttargravene nesten like djupe, mistrua nesten like stor, og offentlege ytringar som ikkje blir nedsabla av den eine eller andre sida nesten like sjeldsynte (eg har fersk erfaring på feltet).

Det tredje temaet er eigentleg det aller vanskelegaste å nærma seg. Det er langt meir diffust og utydeleg. Det tek meir form av eit røykteppe enn av ei skyttargrav. Interessekonfliktane er der i aller høgste grad endå, men teppet skjuler dei, utset dei, skyv dei framfor seg, set dei til sides. Og difor må du og rekna med å få “alle” i mot deg om du pirkar i (bles på) det.

Difor: Som den sjølvpinar eg er, og med betydeleg, overhengande fare for å bli kjølhalt, vil eg i denne teksten utfordra sjølve edelsteinen, grunnpillaren, rett og slett «den heilage gral» i landbruket her heime. Eg vil påstå (og eg korsar meg før eg held fram) at «norsk mat» og «norsk landbruk» – forstått som strategi – først og fremst er nasjonalistiske uttrykk. Dei er difor også omgrep som skoddelegg langt meir enn dei avdekker, og som slett ikkje svarar til dei enorme utfordringar me står overfor i dag. Eg vil vidare hevda at verken småbrukaren i fråflyttingsbygda eller den framtidsretta, naturnære produsenten har noko som helst att for å følgja ei slik «nasjonal» linje.

Og før du kjem deg etter sjokket over at nokon i det heile kan påstå noko så uhyrleg, la meg prøva å forklara.

Nasjonalismen blir sterkare i ei tid den burde ha vore viska ut

Utgangspunktet mitt er den sterkt paradoksale tida me lever i. Aldri burde me ha snakka meir om globale utfordringar og moglege lokale svar, men aldri har me i staden snakka meir om det nasjonale og om oss sjølve og våre eigne behov. I den grad me interesserer oss for dei andre i det heile, er det først og fremst som noko negativt og farleg, som noko me må byggja høge murar og sterke grenser mot.

Som ideologi er nasjonalisme den det er lettast å mobilisera massane rundt. Fordi den viskar ut indre skilje og i staden skaper ein slags felles front mot noko stort og fiendtleg «der ute». Eit utydeleg og amorft «oss» blir sett opp mot eit endå meir utydeleg og amorft «dei», altså alle dei andre.

Dette kan vera ein direkte livsfarleg ideologi, ettersom den så lett lèt seg kopla til valdsbruk. I ei eller anna form er nasjonalismen hovud- eller delansvarleg for brorparten av alle menneskelege krigar og konfliktar det siste hundreåret.

Nasjonalisme er både identitetspolitikk og økonomisk politikk

Men nasjonalisme er mykje meir enn berre vald og krig mellom folkegrupper og nasjonar. Den ligg også til grunn for vår tids populære identitetspolitikk, og har fått ein betydeleg renessanse i økonomisk politikk. Spesielt effektivt blir det når desse to blir kopla. Det er dette den amerikanske presidenten held på med når han strategisk manar fram nye eksterne fiendar på rekke og rad. Kvifor han gjer det? Fordi røyk- og skoddeteppet legg seg, i alle fall for ei stakka stund. Over sosiale skilnader og alvorlege indre konfliktar og utfordringar. Alle, fattige og rike, blir i staden løfta opp og inkluderte. Eit stort kollektivt «oss» står no fram som svar på det store og farlege «dei» der ute.

Har me ofra kampen for bygda på det nasjonale sitt alter?

Nasjonalisme fungerer som skylappar. Den styrer fokus og blikk i definerte og bestemte retningar. Mot noko og bort frå noko. For nokre år sidan snakka me om bygdeutvikling, om behovet for «økologisering», og om det viktige med lys i husa både på nabogarden og i fråflyttingstruga grender. Me kjempa for småbruk, for mangesysleri og småskalastruktur og for politiske ordningar som sikra dette. Me kjempa for vilkåra til den reelt sett erketypiske, «norske» bonden, altså «den fastbuande», ho med 40 vinterfôra sauer og halv jobb på det lokale apoteket i den vesle fjordbygda ho bur i. Tilsvarande vart det kjempa mot nedlegging av det lokale meieriet, slakteriet og butikken, så vel som mot kjede- og kapitalmakt (innanfor og utanfor landbruket).

Det kom tydeleg fram gjennom desse kampane at storbonden i sentrale strok og den distriktsbasert småbrukaren i realiteten har svært så ulike politiske interesser. Den eine til høgre, den andre til venstre. Dette var difor reelle politiske og ideologiske kampar med reell betydning i eit land med store avstandar beståande av veldig mange små bygder.

Men kor vart alle desse kampane eigentleg av? Kvifor snakkar ingen om bygdeutvikling eller bruksstruktur lenger? Kvifor talar ingen lenger mangesyslaren si sak?

Vel, røykteppet har lagt seg. Skodda har blitt tjukkare og tjukkare. Fråflyttinga frå bygda held fram med minst like stor fart, det same gjer nedlegginga av småbruka. Men me ser det ikkje. Snakkar ikkje om det. Ikkje eit einaste politisk parti. Knapt ein næringsorganisasjon. Og kva fekk me i staden? Me fekk «norsk mat». Me fekk «norsk landbruk». Og me fekk ein ny fiende. Ein stor og farleg «andre» der ute, altså alle dei som produserer mat som ikkje kjem frå innanfor våre grenser. Farleg mat, med andre ord, mat full av patogene bakteriar og medisinar, mat ein døyr av.

Og brått blei alle vener og vel forlikte..

Det er beintfram fascinerande (og skremmande) korleis heile det politiske landskapet, samt organisasjonar som tidlegare hadde bygdeutvikling som fokus, alle har samla seg under denne forblindande røyken. Bygda er borte. Frå ytste venstre og like til det mørkeblå FrP snakkar ein no heller med felles røyst om det viktige i å sikra og støtta «norsk mat». Storbonden snakkar sjølv veldig høgt om dette (forståeleg nok, ettersom dei største og mest subsidierte gardane våre også er dei som er aller mest avhengige av høge murar mot dei «andre» der ute), men det gjer sanneleg småbrukaren og. Han og ho som i realiteten lid langt meir under at offentleg landbruksstøtte raskt flyttar seg til storbonden i sentrale område enn av tevlinga frå dei franske ostane i disken på Meny.

For kven tener eigentleg på nasjonalisme? Sjølvsagt den med mest makt frå før, den som ikkje ønskjer endring, den som ønskjer fokuset bort frå indre strukturelle utfordringar og moglege konfliktar basert på desse. Den som vil glatta over. Dette har alltid vore makta og dei herskande sin strategi, strategien til dei som ville stilna mogleg kritikk, og styra energien til dei undertrykte bort frå kamp og opprør. “Hegemoni” kalla ein av nyare tids fremste politiske tenkjarar, Antonio Gramsci, denne ekstremt effektive forma for maktbruk: makta til å styra andre sine mål og aspirasjonar. Lokkemiddelet er deltaking i eit konstruert fellesskap. Eit «oss». Offeret er at ein gir opp eigne private og lokale stridar, og heller rettar kampenergien mot det felles, fiendtlege «dei».

Eit omgrep som skjuler langt meir enn det syner fram

Nasjonalisme som ideologi, koplar kvalitet, rettar og moral med territorialitet. Det utanfor er negativt og farleg, det innanfor er bra (om det innanfor skulle vera nett like mykje – eller til og med meir – basert på svære maskinar, importerte innsatsfaktorar, utanlandsk arbeidskraft, gift, store mengder kunstgjødsel eller dyr som står tett i tett og aldri ser grøn mark, blir gjort irrelevant i denne samanhengen). Den forsøkjer å plassera og mobilisera under same nasjonale fane den vesle naturnære  småbruksfamilien med grønsakssal frå eigen marknadshage, 100 frittgåande høns og 45 sauer (som gir produkt ein sel gjennom lokale verdikjeder) med gigaprodusenten (han med mange, mange millionar i gjeld som til forveksling framstår heilt lik storprodusentane blant dei farlege «andre», men som likevel ikkje er det fordi han høyrer til «oss»).[1]

Det er her det er behov for å stoppa opp litt: Er båe desse «norsk landbruk»? Produserer båe «norsk mat»? Viss svaret er ja, kva er då i det heile poenget med omgrepet? Ikkje berre opererer me i så fall med tidenes mest inkjeseiande merkeordning, me har rett og slett latt røykteppet sluka oss fullstendig og difor har me også totalt mista evna til kritisk refleksjon.

Sjølv betalar eg svært så gjerne ekstra både over skattesetel og i butikk for busetnad i fråflyttingstruga bygder og naturnær produksjon som sikrar levande matjord og at dyr får leva så tett opp til eigne behov som råd. Eg betalar også svært så gjerne for mat med kortast mogleg reiseavstand. Men er det dette eg automatisk får når eg kjøper «norsk mat»? Sjølvsagt ikkje. Nasjonalisme verkar ikkje slik. Den underdriv interne utfordringar og overdriv eksterne fiendar. Jæren, kanskje med litt hjelp frå nokre austlands- og trønderbygder, kan i røynda produsera omtrent all den «sjølvforsyning» landet treng på matsida. Dette vil i så fall framleis vera både «norsk landbruk» og «norsk mat». Og det stoppar ikkje der. I prinsippet kan det jo – framleis trygt innanfor denne forståingsramma – sitja att ein einaste kjemisk basert, gigantisk, sentralisert gardbrukar – og han vil framleis kunna skryta av å uttrykkja «norsk landbruk» og dyrka «norsk mat». Den same produsenten kan også henta store delar av innsatsfaktorane frå andre sida av jordkloden (slik tilfellet er med soya i kraftfôret i dag) – «norsk mat» produserer han like fullt.

Når eg reiser rundt omkring i landet finn eg endå dei spennande alternativa. Bygdeutviklarane som arbeider for å utforma noko som reelt sett er lokalt, naturnært, unikt og spesielt – satsingar som kunne synt vegen til ei framleis grøn framtid. Men brorparten av desse druknar diverre på grunn av manglande offentleg interesse, eller så forsvinn dei inn under den offisielle, nasjonale (nasjonalistiske) paraplyforteljinga. Den som gagnar dei store og svekker dei små. Den er ei minimumsforteljing spesialtilpassa dei industrielt framstilte produkta som i realiteten er prikk like industrielt framstilte produkt frå andre land. Då forsvinn sjølvsagt alt det lokale, naturnære og unike.

Den einsarta eksterne «fienden» er ein rein fabrikasjon

Mindre skoddete blir ikkje dette landskapet om ein prøver å fastslå kven den påståtte fienden vår er. Denne store og farlege «andre» som me mobiliserer mot. For i realiteten er han og ho endå mykje meir mangfaldig. Han kan vera ein sentralisert gigabonde frå Tyskland, ja, men like så vel ein småbrukar frå fjellområde i Frankrike eller Polen, småbønder som driv utan både kjemiske innsatsmidlar og antibiotika på kanskje 10 små dekar. Familiane til desse småbøndene er framleis involverte både i produksjon og foredling. Dei treng sårt å selja produkta sine for å kunna bli buande der dei er.

I nasjonalistisk ideologi vil det vera eit brotsverk å kjøpa desse småbøndene sine produkt framfor «norsk mat», og det sjølv om det norske alternativet ikkje kjem frå ein fråflyttingstruga fjellbonde i det heile, men frå ein storbynær storgard som driv meir eller mindre identisk med det storgardar i andre europeiske land gjer.

Dette er eitt av mange døme på kor farleg det er å skjera alle der ute over ein kam (det nasjonalismeblikket heile tida får oss til å gjera). Det finst veldig mange fleire. Ja, me er forplikta til importkvotar i dag, men ikkje til kven me skal handla frå. Regenerativt, jordfornyande, jordbruk er i ferd med å bli satsingsområde i fleire europeiske land. Det same er det utruleg interessante og spennande agroskogbruket, som eg nyleg skreiv om på Komposten. Dette er satsingar der me ikkje ein gong kan kalla oss u-land, så langt bak er me. Det er produksjonar der ein verken pløyer, brukar kunstgjødsel eller gift – og i alle fall ikkje antibiotika.

Med å gjera slike aktørar til partnarar, ville me bidra aktivt til det regenerative paradigmeskiftet som både småbonden, matjorda og verda treng. Men slike alternativ er ikkje på bordet i det heile. Ingen som tener på dette «norsk mat» – systemet synest å ha noko som helst interesse av å differensiera bildet av «den andre». Det verkar kanskje langt «tryggare» å handla importkvotane med store kjeder, kjeder som til liks med våre eigne i liten grad slepp til dei små? Då kan jo fiendebildet langt lettare haldast ved like ..

Frå alle land og folk lyd det: Me på denne sida av grensa er best, vår mat er tryggast, det utanfor er farleg og  lyt haldast på avstand!

Det er vidare både tragisk og tragikomisk å observera korleis dette same mønsteret går att frå land til land, korleis røykteppet legg seg stadig tjukkare og fangar fleire og fleire inn. Korleis me alle – uavhengig av korleis landbruket vårt eigentleg framstår – framstiller vårt eige som så mykje betre, tryggare og meir dyrevennleg. «Ja visst», seier offisielle talspersonar, i land etter land, «er det problem knytt til industrialisert landbruksproduksjon, men vår nasjonale kan ikkje plasserast under den overskrifta. Her har me jo framleis småskalalandbruk, og vår mat er jo både betre og tryggare enn alle andre sin!»

For all del, skodda har sjølvsagt ikkje berre lagt seg over landbruket. Her heime ligg den minst like tett over olje og gassindustrien. Også der er det berre “dei andre” som lyt endra seg, ikkje me. Vår norske olje og gass er jo så mykje reinare enn andre si, blir det hevda. Difor bør me her heime heller auka enn å avgrensa produksjonen. «Andre» må ta dei eventuelle nødvendige kutta! At desse «andre» knappast er samde i dette, blir aldri poengtert – verken av statstenestemannen på feltet eller av næringstalsmannen.

Den type nasjonalisme me snakkar om her er kanskje ikkje direkte valdeleg, men den har likevel aldri vore farlegare for planeten si framtid. Det å trekkja oss tilbake bak eigne grenser og ha nok med oss sjølve – samtidig som me sirlig pleier det mobiliserande fiendebildet av den farlege «andre» der ute – er så definitivt ikkje det me treng i ei tid med så enorme globale utfordringar og med så stort behov for felles, globale løysingar som den me har no. Det er så definitivt heller ikkje dette fråflyttingsbygda og småbrukaren som endå klamrar seg fast der, treng.

For naturen rundt oss, og for dei som framleis skal ha natur å leva av etter oss, er det heller ikkje nasjonaliteten til naturbrukaren som er viktig (akkurat den er faktisk totalt irrelevant!), men måten maten vår blir dyrka på. Den eine meir dystre kriserapporten etter den andre om naturens tilstand tikkar inn, og me har i realiteten bråhast med å utvikla heilt nye modellar for korleis me forstår, forvaltar og haustar av det ikkje-menneskelege landskapet som omkrinsar oss. Det er dette me må fokusera på no, ikkje latterleg (og barnsleg) nasjonskamp. I dette fokuset ligg det også å løfta fram og støtta pionerane. Dei som går føre i den naturnære retninga (ute og heime) med gode døme på korleis me kan dyrka mat utan negativ påverking av naturen rundt oss. Her er det regenerative landbruket særleg spennande, fordi målet der ikkje berre er å unngå å utarma natur, det er å byggja natur. Dette siste trengst over enorme område på vår sårt menneskeplaga klode.

Er det von om at røykteppet ein dag lettar?

Me har ei alvorleg og skrikande trong for å blåsa bort røyken, og igjen ta tak i dei store utfordringane den så lenge har skjult. Når det einsrettande, handlingslammande og blindande teppet ein gong lettar, vil det nok ein gong bli klart at det er vedvarande industrilandbruk, økonomiske maktforhold og generelt skeiv fordeling – ikkje skogsdyr, «urbane» dyrevernarar, eller småbønder «der ute» – som i realiteten står i vegen både for ein framleis levande natur og for ei framleis levande bygd. Ute og heime. Me har enorme endringsbehov, og enorme strukturutfordringar å gripa fatt i, lokalt, nasjonalt og globalt.

Heller ikkje er det primært «norsk mat» eller «norsk landbruk» som konsept me treng no, men kortreist mat som er produsert og foredla utan å utarma naturmiljøet under seg og rundt seg, og difor eit lokalt naturnært distriktslandbruk med tilhøyrande logistikk (lokale verdikjeder) som sikrar nettopp dette (lokal mat produsert på dette naturnære viset må ein gjerne kalla «norsk» om dette er ei målsetjing i seg sjølv, då ville i alle fall merkinga ha tydeleg innhald og meining).

Då treng me også den vågale og visjonære politikaren. Ho er sårt sakna i dag, og det er sterkt å håpa at ho kjem fram att når røyken ein gong lettar og gangsynet vonleg returnerer til by og land. Den reine popularitetssøkjaren, politikartypen som i si tid var med og etablerte røykteppet og som tener grovt med stemmer både på skyttargravene mellom by og bygd og på at nasjonalismeskodda framleis blir liggjande, er derimot overmoden for historia sin skraphaug.

#############

NOKRE PERSONLEGE KOMMENTARAR TIL SLUTT

Puhh! Då er den faglege delen over, og kjølhalinga kan starta. Men eg bed likevel om endå litt meir tid, tid til å forklara kvifor eg – som trass alt har arbeidd fagleg med landbruk no i 25 år – eigentleg skreiv denne «kjetterske» teksten.

Først nokre vedgåingar:

For det første er det du nettopp har lese skrive av ein med veldig mange lokale bein i kroppen, nesten like mange globale, men også med, må eg vedgå, relativt få nasjonale. Eg ser rett og slett ikkje nasjonsgrenser som det viktigaste å hegna om i vår globale, planetære krisetid.

For det andre vedgår eg også med ein gong at eg ropar ganske høgt (det må ein gjerne for å bli høyrt i dag). Eg skriv ein del i overskrifter i denne teksten, og når ein gjer det, forsvinn det alltid ein god del nyansar.

Men trass i desse atterhalda trur eg like fullt det er heilt, heilt nødvendig å få denne teksten ut. Kritisk nødvendig. Eg trur me er i ferd med å gå oss alvorleg fast i den nasjonalistiske gjørma. Ikkje berre er det ein lite kreativ stad å henga, me har så defintivt ikkje tid til det når planetklokka tikkar så fort som det den no gjer.

Det har blitt slik at ein kvar vesle kritikk ein måtte bringa mot vårt heimlege landbruk prellar av, og det uansett. Svaret er alltid: Dette gjeld jo ikkje oss, det gjeld dei andre. Me er best i verda i alt; me er reinast, me er snillast med dyra, me er mest klimavennlege, me har høgast kvalitet i alle ledd.

Artikkelen eg nyleg hadde her på Komposten om korleis me menneske, heime og ute, ser på og brukar dyr i landbruket var eitt av veldig mange døme. I denne brukte eg eit illustrasjonsbilde av ein hønsetransport. Alle såg at dyra på bildet leid. Målet med bildet var å illustrera generelt korleis me (menneske heime og ute igjen) ofrar omsynet til våre medskapningar sine behov på økonomien sitt alter. Det kritikarane til artikkelen var opptatt av (på FB og andre media), var likevel ikkje denne lidinga i seg sjølv, men om bildet var tatt i Norge eller ikkje. Dei etiske og overordna moralske spørsmåla artikkelen stilte, var tydelegvis mindre interessante å drøfta. Som eg skreiv i eitt av svara mine til ein av desse kritikarane: Eg kunne sjølvsagt godt ha skrive artikkelen utan å ta med norske døme, men artiklar som ikkje inneheld orda «norsk», «nordmenn» eller «Norge» blir knappast lesne her heime for tida. Og, på den andre sida, om ein skulle våga seg med så mykje som eit snev av kritikk av anten «norsk», «nordmenn» eller «Norge», kva skjer då? Vel, vipps!, då er det ned i skyttargrava med ein gong..

Tilsvarande har filmen om dyreplageri i griseproduksjonen vekselvis vore møtt med latterleggjering og sjikanering av filmprodusent, vekselvis med at «dette var lenge sidan og ikkje aktuelt lenger». Eg har registrert EIN aktør innanfor den aktuelle sektoren som verkeleg har teke dei gruoppvekkande scenane frå filmen på alvor og gjeve eit særs reflektert, poengtert og velbegrunna svar.

Så ja, eg er rett og slett både veldig lei meg på vegner av ein praksis eg har levd med heile livet og er uendeleg glad i (arbeidet med molda og nær-/kjærleiken til dyra) på den eine sida, og samtidig luta lei på den andre. Det siste fordi det er nett dei same haldningar eg møter overalt der eg kjem. I arbeidet reiser eg Europa rundt, og møter landbruket i land etter land. Heile vegen er det same visa: Me er best, reinast, snillast, flinkast. Dei andre, derimot .. osv, osv.

Dette reknestykket går rett og slett ikkje opp. Alle kan ikkje vera best, og ei tevling om å finna ut kven som eigentleg er det, vil bli så kompleks at den aldri fører fram (Eg ser at me her heime er veldig glade i å spegla oss i eit EU-snitt, men det snittet skjuler sjølvsagt enorme skilnader. Mellom land og mellom gardar). Kanskje det rett og slett er på tide å innsjå at framtidas matproduksjon ikkje kan handla om nasjonsgrenser, men om å produsera mest mogleg på lag med naturen og det biologiske mangfaldet, på lag med dyra sine grunnleggjande behov som dei medskapningar dei er, og på lag med mennesket sitt behov for glede, trivsel og fellesskap?

I dette kan me møtast på tvers av landegrenser. I dette står me saman. Det gjer me også, veldig mange av oss, i kampen for levande distrikt og bygdesamfunn og MOT sentralisering av matproduksjonen. Me bør møtast, løfta fram våre eigne gode, lokale døme, læra av andre sine.

Så nei, eg trur definitivt ikkje at «norsk landbruk» og norsk mat» er den strategi me skal byggja framtida vår på. Faktisk er eg ikkje sikker på at den strategien vil gi så mykje av ei attraktiv framtid i det heile. Konklusjonen i artikkelen står altså bom fast.

[1] Eg sjekka nett regelverket for kyllingproduksjon. Både Norge og EU opererer med konsesjonsgrenser på mellom 35 og 40 KILO! levande kylling pr m2 i produksjonshallane. Me er kanskje ein kilo eller to “betre” (?) – større skilnad er det ikkje (og det sett i forhold til dei svært så «rundhanda» – for produsentane, ikkje for dyra – snittgrensene til EU). Det burde vera unødvendig å leggja til at dette uansett er milevis frå det som på noko som helst vis kan gå under nemninga “naturlege forhold for fjørfe” ..