Om tid, håp og tre
Av professor Dag Jørund Lønning
Det ligg eit stort og ukjent mørke framfor oss, eit apokalyptisk mørke me sjølve har skapt. Me har aldri vore nærmare «endetida», tida då inga framtid eigentleg er synleg. Banda til naturen og sjølve tida er kutta. Einsame stirrar me inn i dette mørket.
For mennesket har tid alltid vore gåtefullt. Ikkje veit me kva det er, eller om «det» er noko i det heile. Om det kjem eller om det går, vil me heller aldri få svar på.
Men likevel er det lite me er meir opptekne av. Historiene me lagar og fortel om oss sjølve er anten lineære, forankra direkte i ein tidsakse med fortid, notid og framtid, eller så er dei knytte til fysiske element i landskapet rundt oss.
Dette er forteljingar om kontinuitet, om at sjølv om eit menneskeliv er kort og mennesket lite, finst det noko større. Noko som held fram. Meir eller mindre evig. Slike historier bind menneske saman på tvers av tid og rom, men dei bind og menneske til naturen rundt seg. Den er den trygge ramma, den kjende scena, for denne kontinuiteten.
Knapt ein einaste medskapning på denne planeten har vore viktigare for mennesket som kontinuitetsberar enn det fascinerande baobabtreet. Framleis er det knappast noko levande vesen som så sporenstreks får oss til å reflektera over fenomenet «tid», og vår eiga eventuelle rolle i den. For mennesket, som elles opplever livet som evig endring og aldring, uttrykkjer dette treet ekstrem kontinuitet. Det koplar «notid» til «sagatid». Med sine røter gir det også mennesket røter.
Det ikoniske treet frå dei afrikanske slettene kan nemleg bli fleire tusen år gammalt. Eit av dei eldste ein kjenner, har ved hjelp av karbondatering blitt påstått å vera heile 6000 år. Det står i Limpopo i Sør Afrika, er 47 meter rundt stamma, og inni treet var det inntil nyleg, av alle utenkjelege ting, ein vaskeekte pub (og det var denne månadens heilt uslåelege «fun fact»)!
Skulle denne dateringa vera rett, var treet altså 3600 år gammalt då Aristoteles tusla rundt omkring og spekulerte på både det eine og det andre i det gamle Grekenland. Det var 2000 år då den tidlege bronsealder starta. Det var 1000 år då pyramidane blei reiste i Giza.
Det må ha kikka opp av bakken som lita spira om lag samtidig med at dei første tidlege menneskelege sivilisasjonar oppstod i det gamle Mesopotamia, om lag samtidig med at menneske lærte seg å temja hesten og å halda høns til husdyr. Det har sett heile historia til menneska og planeten etter dette, på godt og på vondt.
Desse gigantane er del av uhorveleg mange menneskehistorier, dei fleste om tida som fenomen, om ei urtid som var og ei fabeltid som skal koma. Dei har vore urokkelege bautaer og merkesteinar i soger som har blitt vidarefortalt frå generasjonar til generasjonar i uminnelege tider.
Alltid har dei same trea stått der, same individ, på nett dei same stadane. Så langt tilbake ein kan hugsa, har alle mødrer kunna seia til den slitne dottera som kviler ved trerøtene: «Nett der du sit no, sat eg, bestemor, oldemor, tippoldemor og tipptippoldemor». Ja, ho kunne faktisk ha lagt til så mange tipp ho berre hadde orka, og det ville framleis ha vore heilt sant.
Men også denne tilsynelatande absolutte tryggleiken er truga i dag. Kvar einaste merkestein knakar og vaklar i samanføyingane. I ei tid då det meste fell saman rundt oss, døyr også desse fantastiske gamle kjempene. Ein etter ein forsvinn dei, rekordfort. Veldig mange har døydd berre dei siste ti åra. Særleg ille er det i det sørlege Afrika. Ingen veit heilt sikkert kvifor, sjølv om dei fleste nok tenkjer sitt.
Dei var dei urokkelege, dei ein alltid kunne stola på, dei som alltid var der uansett. No må historiene ein fortel til borna endrast. Bautaene forsvinn. Fortida og det trygge bandet til landskapet og naturen forvitrar. Berre uvisse er att. «Dotter, det store daude treet du sit ved, levde då eg var like gamal som deg. Det levde også då tipptipptippoldemor di levde. Rundt her var det ein gong heilt grønt».
Dei eldgamle baobab-trea, dei stadig færre som er att, uttrykkjer naturen sitt eige vesen, evig fornying. Kontinuitet i fornyinga si teneste. Dei er Gaia sine eigne bautaer på landjorda. Dei minner oss om at vår tid ikkje er hennar tid, om at det finst noko mykje større og viktigare enn oss.
Dei siste generasjonane av menneske (og særleg vestlege menneske) har i aukande grad bestemt seg for å ignorera denne kunnskapen. Me ville henta ut mest mogleg no. Naturtid gjekk for seint for oss. Naturen vart i staden utbyttingsobjekt nummer ein, og på brei front gjekk me til åtak med flammar, gigantiske maskinar og kjemiske våpen.
Ein etter ein bukka og bukkar artane rundt oss under i denne vedvarande krigføringa. Og no opplever me altså at heller ikkje våre eldgamle, trugne følgjesveinar, baobab-trea, står støtt ved sida vår lenger. Når dei døyr, døyr også sjølve tida, altså aksen, kontinuiteten mellom fortid, notid og framtid. Forteljingane om mennesket.
Eg skriv dette medan eg ser bort i vinduskarmen. Det står ein liten plante der. Friske grøne blad strekkjer seg mot lyset utanfor. Det er ein merkeleg plante, dette. Kort tid etter at eg fekk den mista den alle blada sine. Berre ein liten stratt stod att. Eg tenkte ikkje meir på den, gløymte å vatna. I fleire månader stod den slik. Utan verken vått eller tørt.
Brått ein dag var det likevel noko som fanga blikket mitt. Noko grønt. Den tørre stengelen, den eg heilt hadde gløymt, hadde, under over alle under, fått eit grønt blad! Eg tok signalet. Den fekk vatn. Få dagar etter byrja den nærmast å veksa framfor augo mine. Det eine bladet etter det andre vaks ut. Ein tørr stratt vart eit grønt lite tre.
Så endå er den altså her med bodskapen sin, denne fantastiske og magiske planten. Baobab, treet som kan lagra opptil 150 000 liter vatn i stamme og røter og såleis overleva det mest eksteme av forhold. Men som no likevel er i ferd med å bukka under, slik så mykje av naturen er – for samfunnet av aldri mette og nøgde forbrukarar, for eit stadig meir aggressivt industrilandbruk, og for sjølve antroposcenen – tidsalderen me lever i no, tidsalderen der mennesket er alle tings meining og alle tings mål.
Han er berre ein nyfødd der han står i vindauget, men med livskraft for 6000 år lagra i arvematerialet. Slik verda er no, verkar det likevel uråd å sjå føre seg at den framleis eksisterer om 6000 år, og derfor at krabaten nokon gong får høve til å bli vaksen. Det ligg eit stort og ukjent mørke framfor oss, eit apokalyptisk mørke me sjølve har skapt. Me har aldri vore nærmare «endetid», tida då inga framtid eigentleg er synleg. Banda til naturen og sjølve tida er kutta. Einsame stirrar me inn i dette mørket.
Men likevel, han står no her framleis denne vesle, livsglade skapningen i vindauget. Som ein Fugl Føniks av oska kom han tilbake frå tilsynelatande daude. Han gjer noko med meg der han står. Minner meg om at me aldri verken kan eller må gje opp, om at engasjement og handling alltid endrar verda. Først i det vesle.
Han får meg til å tenkja på alle dei regenerative pionerane eg skriv om i jordbøkene, dei som er i ferd med å endra korleis mennesket både ser på og brukar naturen. Han minner meg om Den nye grøne revolusjonen, det naturnære paradigmeskiftet som vinn fram i land etter land over heile verda. Den eg sjølv brenn så sterkt for.
Eg kikar nok ein gong bort mot den trassige, vesle planten. Irrande grøn er den. Ivrig strekkjer den seg. Mot lyset og håpet. Oppmuntrar. Framtida, verkar han å seia til meg, er ikkje gitt. Den er derimot eit produkt av dei handlingar me gjer i dag.
Tungsinn vik brått for kampånd. Før eg låser kontoret og går for dagen gjev eg han eit løfte. Eg kan ikkje lova at han kjem til å bli 6000 år, men eg kan lova å kjempa vidare med alt eg har og kan.