Ode til hausten. Ei filosofisk, fotografisk og grammatisk hagevandring
Av professor Dag Jørund Lønning
Som våren er det, har også hausten blitt presens for meg. Eg ønskjer at den skal vara ved. Eg vil vera i den. Den er strålande vakker i seg sjølv, den er tida for å vera takksam for alt livet som var, men den er og tida når våren fødest. Omdanningstid, fornyingstid.
Hausten har ofte vore sett på som melankolien si årstid. Fordi den så tydeleg og skamlaust tek frå oss lyset og det grøne. Men også fordi den er steg i feil retning, steg mot noko som er endå verre. Altså vinteren.
Dette er sjølvsagt ikkje «feil». Ljos og mørke har uhyre sterk påverknad på menneske og menneskesinn. I verdslitteraturen heng tungsinn og det mørke eller mørknande saman som Knoll og Tott. Sett på dette viset blir hausten årstida me berre ønskjer å bli ferdig med.
Innanfor grammatikken opererer ein som kjent med «verbtider». Dette omgrepsapparatet kan vera eit spennande verktøy for å analysera korleis me både oppfattar og formidlar naturen og årstidene. Våren er den tydelegaste. Den er tida då me berre er. Presens. Me ønskjer ikkje noko anna enn å vera i verda. Her og no. Saman med lyset, fuglesongen, det irrgrøne og nyutsprungne.
Den mørknande hausten blir nesten det motsette. Grammatisk blir den ein slags 2. kondisjonalis (i nyare omgrepsbruk heiter det preteritum futurum perfektum), årstida me berre ønskjer å bli ferdig med: «Det skulle ha vore vår!»
Konsekvensen er at folk flyktar i strie straumar til ljos og varme andre stader på planeten. På denne tida av året blir me bombardert av to typar reklame. Den eine typen er blått hav og solbadande menneske på sørlege strender, den andre handlar om den lysande jula som endå ligg mange veker framme. Ingenting handlar om tida me er i no. Hausten.
Ettersom fokuset vårt er på andre stader og andre årstider, blir det sjølvsagt også langt verre å få auga på alt det vakre som er rundt oss i samtid. Presens blir vag og utydeleg. Og difor uinteressant. Blikket vårt og førestellingsevna vår blir styrte i andre retningar. Me blir haustblinde. Dette blir årstida for å vera inne.
Som ei motvekt har eg i år medvite søkt etter å «gjenoppdaga» hausten. Først og fremst i min eigen hage. Eg har freista å ta i bruk heile sanseapparatet. Også førestellingsevna. Vandra. Sete heilt i ro. Opna opp. Fotografiapparat og mikroskop har vore mine eksterne teknologiske verktøy.
Det eg har funne gjennom dette pågåande «feltarbeidet» i nærområdet, er den kanskje mest fascinerande og mangfaldige av årstidene våre. Om me held oss i det grammatiske, er hausten i røynda tre verbtider på ein gong:
Den er så definitivt eit presens. Dei første vårblomane får frykteleg mykje fokus og omtale. Dei siste haustblomane gjer det ikkje. Men dei er minst like vakre. Dei er også fleire. For framleis er det mykje grønt att. Sjølv no i november. I den månaden Vamp i sin legendariske «Tir n’a noir» skildra som både «svart» og som «forlist drøm frå eit sommargrønt land», er det i røynda mykje liv som nektar å gje seg, liv som endå kan gle den som vil og evnar å ta det inn.
Biene er også framleis aktive i hagen vår tidleg i november. Dei held fest på blomestøvet til bergfletta. Kanskje er det årets siste fest? Kva veit eg. Det er uansett ikkje det viktige. Det viktige er festen skjer og gler. Her og no. Når eg tenkjer meg om, gler den meir enn den ville gjort i mai eller juni. Fordi den er så sjeldsynt og iaugefallande på denne tida av året.
Men hausten er meir enn notid. Den er også både det var som var og det som skal koma. I grammatiske verbtider perfektum og futurum. Den er faktisk båe samtidig.
Det visna lauvet som dett til marka er både symbolet og det direkte uttrykket. Det var. Det var ein knopp ein gong, så nyutsprunge og full av ungdommeleg sevje, deretter moge, før det gradvis blei mett av dage og eldast. Det mista sin grøne farge. Blei først gult, så raudt, før det visna og falt til marka. Men ingenting stoppar opp. Natur er sirkel og lag på lag med metamorfosar. På bakken blir lauvet no omdanna på nytt. Det blir. Opphav til det liv som skal koma ein dag, i ein ny grøn vår.
I den sjølvluftande kompostbingen vår er det også enorm aktivitet. Meitemark er den største av dei synlege organismane. Dei finst i store mengder i bingen. Men dei har selskap med massive økosystem av levande i storleikar heilt ned til ein mikrometer. Dei minste, sopp og bakteriar, utgjer trillionar på trillionar av levande. Berre i denne eine bingen. Saman omgjer desse økosystema matrestane eg legg på toppen av bingen til humus og mold. Daude vert liv. Naturens prinsipp. Guddommeleg handling. Den skjer faktisk her i min eigen hage. Nett no. Preteritum, presens, futurum. I eitt.
Der eg vandrar gjennom det grøne, gule og raude, får eg brått auga på ei lita blomsterfluge. Ho har endå mange vakre blomar å henta næring frå. Men i staden har ho, og ein artsfrende, sett seg ned på visna blomestandar i ein stor syrinhortensia. Her er nok ikkje så mykje næring å henta lenger. Så kvifor sit ho her likevel? Kanskje er ho berre i notida, kanskje uttrykkjer ho takksemd for det som var, eller kanskje ser ho framover mot det som skal koma? Eller kanskje er ho alle tre verbtider på ein gong, og såleis uttrykk for den mangfaldige og magiske hausten?
Frå no av kjem eg til å gle meg til denne årstida. Som eg gjer det til våren. Eg kjem ikkje lenger til å oppfatta hausten i 2. kondisjonalis, som ei tid eg ynskjer å koma fortast mogleg gjennom og forbi. Som våren er det, har også hausten blitt presens for meg. Eg ønskjer at den skal vara ved. Eg vil vera i den. 
Den er strålande vakker i seg sjølv, den er tida for å vera takksam for alt livet som var, men den er og tida når våren fødest. Omdanningstid, fornyingstid.
Når eg ser rundt meg no tidleg i november, ser eg det som er, det som var, og det som skal bli. Eg ser Gaia i hardt arbeid for å gjera den nye våren. Eg kan medverka til dette arbeidet. Med litt ekstra menneskeleg innsats no på hausten, blir våren endå meir frodig og fargerik. Eit av gjeremåla i dag er difor tømming av kompost. Nye bed skal byggjast. Med ferdig kompost og visna lauv. Spirande knollar skal setjast ned.
Meiningsfullt arbeid, meiningsfullt mål. Å vera i hausten, er å vera i livssirkelen.
