Me treng ein revolusjon

– for å kunna ta steget vidare som art

Av prof. Dag Jørund Lønning

Kvifor finst mennesket?

Me har nok alle stilt dette spørsmålet. Opptil mange gongar. Ingen har til no kome opp med eit tilfredsstillande svar.

Få eller ingen vil vel hevda at me finst for å forbruka? Eller for å dominera alt anna liv og leggja under oss planeten?

Og likevel er det nettopp dette me gjer. Tilsynelatande for alltid. Vegane er alltid for få og for smale. Bilane akselererer alltid for seint. Gardane er alltid for mange og for små. Skogane, heiane og myrane står alltid i vegen. Det er alltid for lang avstand mellom kjøpesentra, og det går alltid for få fly.

Me framstår som ein art beståande av viljelause, tilsynelatande identiske automatar, alltid i retning det «uunngåelege» (alt anna er «urealistisk», lærer me å repetera), alltid lydige.   

Ser me på det stadig forverrande elendet mennesket har stelt i stand på denne planeten, er det lett å enda opp i misantropien (menneskehat). Det er lett å konkludera med at Homo Sapiens er eit minst like stort evolusjonært feilsteg som det dinosaurane ein gong var.

Problemet med ein slik konklusjon er at den ikkje gir oss ein plattform for å handla annleis. Den trykkjer oss berre endå meir ned, og vert såleis eit sjølvoppfyllande profeti. For eit vesen utan meining og mål blir eit brutalt og kynisk vesen. Eit som turar fram i notid utan å ta omsyn verken til andre levande, til morgondagen eller til det og dei som kjem etter.

Det er dit me er på veg, og einaste moglege vegen ut av uføret me har hamna i, er ein motiverande utviklingsmodell. Me treng produktive svar på dei store eksistensielle spørsmåla som har hengd over oss som mørke skyer i 200 000 år. Me treng rett og slett skapande oppgåver i naturen, positive grunnar for å eksistera som art.

Fire misbrukte evner

Ei liste over fire av mennesket sine meir eller mindre unike evner og eigenskapar, kan hjelpa oss på veg mot ein slik modell:

• Mennesket har evne til å lagra kunnskap. Denne evna har me støtta opp under med stadig meir effektiv teknologi.

• Mennesket har evne til å velja, og det levde menneskelivet er eit resultat av ei lang rekke val.

• Mennesket er grunnleggjande kreativt. Me evnar å finna nye løysingar på nye hindringar og til å finna veg utanom uventa stengsler.

• Mennesket har evne til biofili; å kjenna kjærleik og nærleik til anna form for liv.

Både kvar for seg og, ikkje minst, samla, særkjenner desse evnene mennesket som art. Omsett til handling, blir dei effektive verktøy som kan nyttast både til det byggjande og til det nedrivande. Diverre har me i all hovudsak prioritert det siste:

Me har lært oss å kategorisera liv som nyttig og unyttig, og dermed å kanalisera vår biofili til ei avgrensa gruppe av andre vesen («kjæledyr»). Dermed kjem ikkje biofili i vegen for «framsteg og utvikling».

Vår kreativitet blir heia på så lenge den blir nytta i det etablerte systemet si teneste. I ei tid der guden for alle praktiske føremål heiter Marknad, er det få aktivitetar som blir sett så positivt på som «produktutvikling». Altså det å koma opp med nye produkt og tenester som stadfester og vidareutviklar den rådande marknadsøkonomien.

Når kreativiteten i staden blir nytta i utviklinga av alternative, og langt mindre naturøydande, måtar å leva menneskelivet på, blir den derimot sett på som skadeleg. Slik aktivitet blir stempla som i beste fall «utopisk» eller «latterleg». I verste fall blir den håna, forfølgd og straffa. 

 «Det at ikke vælge er også et valg», skal Søren Kierkegaard ha sagt. Med den setninga summerer han opp den tragiske lagnaden til mennesket sin aller viktigaste eigenskap. Valet gir oss i utgangspunktet tilnærma uendeleg fridom. Som art har me kasta denne fridomen på båten, og i staden valt å velja slik andre valde før oss. Og, ikkje minst, slik makta vil at me skal velja.

Mennesket vert då det mest paradoksale av alle vesen. Det einaste (til no kjente) reelt veljande vesenet på denne planeten, innbilte seg sjølv at det ikkje hadde val.

Me måtte berre slå saman, måtte berre flytta, måtte berre bli større, måtte berre leggja ned, måtte berre følgja den såkalla Utviklinga (som er namnet me har sett på den kulturelt konstruerte lagnadstrua vår). Bygda blei avfolka fordi me berre måtte. Og det sjølv i tider då me bada i mjølk og honning. Dess fleire val me i realiteten fekk, dess meir måtte me.

Me lærte oss å leva i det Jean Paul Sartre kallar «vond tru»: Me flyktar hals over hovud frå vår eigen fridom til å velja nytt og annleis.

Og kva med evna vår til å lagra kunnskap? Lagnaden til den er like tragisk. For kva type kunnskap er det me har bygd opp og lagra? Haustingskunnskap! Me har blitt ekspertar på å suga ut av naturen. Mest mogleg på kortast mogleg tid. Me har blitt ekspertar på å utarma matjord, på å tømma hav, på å brenna ned skogar, på å forgifta elvar og vatn, på å byggja ned og hola ut fjell. Ja, til og med på å suga ut den energi som har blitt lagra under havbotnen gjennom millionar av år.

Me utdannar stadig nye generasjonar til alle desse aktivitetane, og med seg ut i arbeidslivet får dei også større og meir effektive maskinar. Den gamle odelsregelen vart omskriven. No heiter det: Du skal setja dei som kjem etter deg i stand til å hausta endå meir og endå kjappare enn det du sjølv kunne.

Kva me kan få til om me brukar evnene våre i det skapande si teneste

No nyttar det som kjent lite å gråta over spilt mjølk. Difor spør eg ikkje om kva me kunna ha nytte dei unike evnene og eigenskapane våre til (det spørsmålet leier berre til oppgittheit og fortviling). Eg spør heller kva me kan nytta dei til?

Dei to jordbøkene (Jordboka og Jordboka II) og Kompostboka er alle meint som innspel i så måte. Det regenerative fagfeltet utforskar mennesket sine potensial som naturbyggjar.

For mange, sjølv aktive naturvernarar, framstår dette likevel som rart og framandt. Når eg skriv eller held foredrag om regenerativ utvikling, får eg stadig kommentarar om at «natur ikkje kan byggjast». Det beste me kan gjera er «å la naturen vera i fred», blir det hevda. Naturvern er då å forstå som vern av natur mot menneske (ibid.).

Slik me har tura fram gjennom mange generasjonar, er det lett å forstå at det har blitt slik. Samtidig er dette ei fallitterklæring. Det er å akseptera at mennesket for alltid vil stå utanfor naturen. Det er å leggja vår urgamle draum om nærleik til livet rundt oss i grus.

All kunnskap me no har om regenerative tilnærmingar, tilseier at avstandspremissen ikkje stemmer. For jo visst kan me menneske byggja mold, jo visst kan me auka det biologiske mangfaldet rundt oss. Jo visst kan me byggja natur. Jo visst kan me ha ei skapande rolle.

Alt må omveltast!

Men skal me koma dit som art, må menneskesamfunnet byggjast på nytt. Der alle tidlegare revolusjonar stort sett berre erstatta ei form for makt med ei anna og ein herskar med ein ny, handlar den me no står midt i om forholdet vårt til naturen. Revolusjon er total omvelting, og det er dette forholdet som må totalt omveltast. Me må gå frå å vera utsugarar og øydarar til å bli byggjarar.

Den komande tidsalder eg i bøker og bloggar har kalla den kompostmoderne, er tidsalderen då nesten alt må endrast: kulturar og livssyn, haustings- og verdiskapingsmetodar. Skal me ha von om å lukkast, må dei fire nemnde menneskelege eigenskapane mobiliserast fullt ut:

Aldri har me hatt større trong for våre kreative evner. Det er ikkje lenger meir «produktutvikling» me treng, det er nye verdiar, nye retningar, nye mål og nye praksisar som støttar opp under desse måla.

Vår grunnleggjande fridom til å velja kjem også til å bli heilt avgjerande. I den fase me no går inn i, er me avhengige av at så mange som mogleg går framme og viser i praksis at menneskelivet kan levast heilt annleis enn det me har gjort dei siste tiåra. At det å skapa ikkje er det same som å øydeleggja (for andre menneske eller andre artar). At det å leva ikkje er det same som det å forbruka. At glede kjem av nærleik, læring og meistring og ikkje primært av maktutøving, dominans og eigedomsforvalting.  

Vår evne til biofili vil kunna sleppast laus og bli ei skapande kraft i seg sjølv. Alle våre kategoriseringar av andre artar som «skadelege» eller «nyttige» blir utfordra av regenerative pionerar i samtida. Det er først når me lærer oss å sjå liv som samanheng og samspel at me evnar å alliera oss med dei skapande kreftene i naturen. Liv er ikkje «godt» eller «vondt», «nyttig» eller «unyttig». Det utfører ei oppgåve i den overordna og evige fornyingssirkelen. Den som gjer at alt som var blir.

Og kva kan me ikkje få til om me nyttar vår evne til kunnskapslagring i naturen si teneste? Kva om me prioriterte kunnskap om korleis natur kan byggjast framleis kunnskap om korleis den kan utarmast og byggjast ned? Regenerative nyskaparar over heile verda viser no korleis mennesket både kan dyrka mat og på veldig kort tid byggja store mengder levande mold. I den same operasjonen aukar det biologiske mangfaldet av mikroorganismar, insekt, fuglar og pattedyr. Med regenerative metodar kan enorme areal som Mennesket Erobraren la øyde få nytt liv.

Blir dette kunnskapen me prioriterer å byggja, lagra og overføra til våre neste generasjonar, då vil vona overleva og slå nye røter.

Kan me ein dag koma vidare som art?

Eg hugsar ein tidleg og mørk januarmorgon for veldig mange år sidan. Eg sat engsteleg og mutters aleine i ein buss på veg til ein av dei mest fjerntliggjande og værharde stader i Sør-Noreg; Hustadvika. Hustad leir var staden der storsamfunnet internerte landssvikarar etter krigen. Det var også staden ein på 1980-talet valde å internera oss som nekta å gjennomgå organisert opplæring i våpenbruk og effektive teknikkar for å ta livet av medmenneske.

Det dei som stod bak interneringa aldri forstod, var at motivasjonen for brorparten av oss som sat der ute aldri var motstand mot «forsvar» generelt eller Forsvaret spesielt. Det handla heller aldri primært om USA versus Sovjet, eller om Kina, Chile eller Nicaragua.

Det var ein kamp for menneskeverdet. For trua på at mennesket kunne vera meir enn nedbrennar og daudebringar.

Det handla også då om fridomen til å velja annleis, om å bruka våre skapande og kreative krefter til noko meir byggjande og produktivt. Det handla om trua på livet som prinsipp.  

Gandhi var forbildet den gongen, og dei viktigaste poenga hans er minst like aktuelle no. Han kjempa for mennesket som art. Han gjekk sjølv føre og vona at me som kollektiv ein dag skulle kunna ta det neste steget på vegen mot ei meir moden rolle på denne planeten.

Det er den same vona som motiverer og inspirerer arbeidet for ei regenerativ samfunnsutvikling: Vona om at mennesket skal evna å løfta seg opp frå sine eigenproduserte mentale skyttargraver.

Den nye grøne revolusjonen er kampen om kven og kva mennesket skal vera. Den er kampen mot lagnadstru og determinisme, mot etablerte «sanningar» og dei som forvaltar desse. Den er kampen for den menneskelege fridomen til å søkja nye vegar, til å gå på tvers, til å trø utanfor den grå vegen.

Den føregår på to frontar samstundes. På den eine, kampen for å kasta av oss våre sjølvpåførte, mangearta lenkjer. På den andre, kampen for å finna ei rolle i naturen, i tett samspel med anna liv.

Motstanden er stor og omfattande. Nyskaparen blir alltid møtt med sanksjonar. Nokre gongar fysiske, alltid verbale. «Tåpeleg og livsfjern idealisme!» sa dei til oss som ikkje ville ta til våpen mot medmenneske berre fordi dei befant seg på andre sida av meir eller mindre vilkårlege strekar på kart. Dei seier det same no, til oss som kjempar for den grøne framtida.

Men er det «tåpeleg idealisme» å nekta å gje slepp på vona om at ei meir moden og skapande framtid for mennesket er mogleg? I så fall er Homo Sapiens eit håplaust prosjekt og våre kreative evner berre skadelege. I så fall kan all aktiv motmakt avsluttast. I så fall er me dømt til å leva resten av tida vår på jorda i evige, bloddryppande interne stridar om ismar, kulturelle kosmologiar, ressursar og land. Alt medan flyktningestraumane aukar og naturmangfaldet forvitrar rundt oss.

I så fall finst me berre for å øydeleggja. I så fall er det ingen grunn til ikkje å bli misantrop.