Tilbake til det «normale» eller fram mot noko nytt?

Om dei reelle årsakene til pandemien, og om korleis me saman kan hindra nye

Av prof. Dag Jørund Lønning

Det var som scenar frå ein zombiefilm: Svermar av meir eller mindre ansiktslause kroppar i vedvarande rørsle. Med eitt mål; å dyrka «normaliteten». Shopping. Forbruk. Konsum. Ikkje gå glipp av sal og tilbod.

Me hugsar alle dei ikoniske bilda frå våren 2020.

Tilbake til det “normale”. Også når det gjeld luftureining i Beijing. Foto: Shutterstock

Erobrararten mennesket hadde stengt seg sjølv inne. Gått i indre eksil i redsle for den minste organismen i naturen; viruset. Det tok ikkje lang tid før dei erobra, det ikkje-menneskelege livet, byrja å utnytta denne tilbaketrekkinga. På areal som hadde vore effektivt okkuperte i årtider, men som no låg fredelege og opne, vågde dei seg fram den eine etter den andre. Fisk, fuglar, amfibiar, insekt, pattedyr.

Det tilskitna vart reingjort. Gater, parkar, skogar, lagunar. Lufta over Beijing var reinare enn nokon kunne minnast. Det gjekk an å pusta fritt att. For første gong på tiår var også botnen synleg i Venezia sine ekstremt turistoverbrukte kanalar.

For ei stakka stund var fokuset vårt rett og slett på anna enn oss sjølve og våre eigne behov. For ei stakka stund levde håpet. For ei stakka stund var fokuset på anna enn prangande forbruk.

Men denne unntakstilstanden varte ikkje lenge. Kravet om «tilbakevending til normalen» høyrtest sterkare og sterkare utover våren.

Fullt forståeleg då smitten gjekk ned, sjølvsagt, med debatten me ikkje tok, var kva denne «normaliteten» eigentleg skulle vera. Det me vende tilbake til, var det aller mest «normale», og aller mest naturøydande, med normaliteten frå før pandemien. Altså konsumet. Forbruket skulle beskyttast og haldast oppe. Her heime. Og der ute. Den reine lufta over Beijing, viste seg diverre å vera eit forbigåande fenomen.

Når me no er på full veg inn i smittebølgje to, er dette framleis bodskap nummer ein. Maktrøystene (og det informasjonsmonopolet som alltid oppstår i krigsliknande situasjonar), talar til oss: Hald fram kjøpefesten (men ta på dykk maske)!

Som scenar frå ein zombiefilm

Førre laurdag var eg og kona på eit større kjøpesenter i jærregionen, ein såkalla «outlet». Dette var vår første vitjing der i pandemien. Det vart på mange vis ei sjokkerande oppleving. Parkeringsplassen var smekk full. Inne var det endå fullare. Det var køar over alt. Folk stod rett og slett tett i tett. Halvparten med masker, halvparten utan. Det var ingen oppmodingar om avstand, ingen krav til max-tal på kundar inne i kvar butikk.

Til gjengjeld var det ein av butikkane som delte ut masker til dei som ville inn. Der inne hadde dei tydelegvis ekstra gode tilbod, for det var så fullt der at det knappast var råd å fota seg.

Artikkelforfattaren

Det var noko «groteskt» over dette skuet. Det som utspelte seg framfor augo på ein kjendest «feil», rett og slett. Og ikkje berre i eit smittevernperspektiv. Den franske filosofen Emmanuel Levinas og den danske filosofen Knud Løgstrup, utvikla i si tid den såkalla «nærleiksetikken». Moral, heiter det her, strøymer ut frå den andre sitt ansikt. Ansiktet uttrykkjer det som gjer oss menneskelege. Det kommuniserer empati, kjensler og identitet. To ansikt som møtest og blir moralsk utfordra av kvarandre, er sjølve grunnlimet i menneskelege fellesskap.

Eit tildekka ansikt, derimot, er verken fellesskapsbyggjande eller tovegs-kommuniserande. Det uttrykkjer først og fremst isolasjon og utanforskap. Du ser verda frå bak maska, burka’en eller finlandshetta, men verda ser ikkje deg. Og du ønskjer heller ikkje at den skal sjå deg. Maska gøymer deg frå verda.

I alle kjende bruksmåtar er maska meint å skulla vera eit unntaksverktøy. Slik er det også i pandemien faktisk. Den skal vera noko ein tyr til når ein absolutt må. Eit tilleggstiltak. Den verken er eller skal vera eit alternativ til det å halda avstand.

Men det var definitivt ikkje «unntak» som blei kommunisert på outlet’en denne laurdagen. Heller «business as usual». Avstand var ikkje-eksisterande. Inne i denne spesielt populære butikken var det tett i tett med gøymde ansikt. Det var som scenar frå ein zombiefilm: Svermar av meir eller mindre ansiktslause kroppar i vedvarande rørsle. Med eitt mål; å dyrka «normaliteten». Shopping. Forbruk. Konsum. Ikkje gå glipp av sal og tilbod.

Me evakuerte uhyre kjapt frå dette senteret. Utanfor hadde forbrukaren, aktøren med rettar og ikkje plikter, slengd frå seg maska (eit etter kvart kjent fenomen internasjonalt). På gangstiar, på plen og på parkeringsplass. No var det opp til ryddarane å plukka dei opp (og potensielt bli utsette for dei eventuelle uhumskheiter som hadde samla seg på innsida..).

Det var uråd å ikkje bli nedstemt. Smittevernmessig må dette uavgrensa innsleppet ha vore hinsides ein kvar definisjon av «trygt». Først og fremst var opplevinga likevel eit absurd bilde på den absurde tid me lever i. På det verdisyn me til sjuande og sist byggjer fellesskapet vårt rundt i 2020:

Ja, me godtek å ikkje møta våre kjære, me godtek å møtast maks fem personar i dei private heimane våre, med godtek å gå lange omvegar utanom kvarandre på turstien, me godtek fjernmøte, fjernundervisning, heimekontor, og alle moglege avgrensingar på både fritidsaktivitetar og uteliv. Men ein stad går tydelegvis grensa. For å parafrasera Freddie Mercury; The shopping must go on! Same kva.

Og dei som styrer støttar opp: Alle innandørs møtestader er no, i november 2020, pålagt ekstreme avgrensingar på kor mange som kan sleppa inn. Bortsett frå «kjøpesenteret». Her er det framleis fritt fram..

«Normaliteten» er i røynda langt farlegare enn pandemien

Det er både djupt tragisk og uhyre paradoksalt at det økonomiske handlingssystemet me her har freda, er det same som skapte dei mange krisene me no står midt i. Både på kort og lang sikt er masseforbruket svært mykje farlegare både for oss menneske og andre levande på denne planeten enn det SARS CoV2 er.

Nesten dagleg, også gjennom pandemien, kjem nye rapportar som fortel om akselererande klimaendringar, om galopperande naturmangfaldstap, om aukande antibiotikaresistens, om sure, plastfylte hav, om forgifta elvar og innsjøar, om etablerte og nye virus-, bakterie- og soppsjukdomar som trugar både matproduksjon og folkehelse.

Det er fire, tydelege og samanfallande årsaker til desse krisene: (1) Vårt dominerande syn på natur som «ressursar» for menneskelege behov, (2) det ekstremt naturkonsumerande, monokulturelle industrilandbruket sitt vedvarande hegemoni i store delar av verda, (3) det postmoderne forbrukarsamfunnet sitt vedvarande grep om sinna våre, og (4) vår lette tilgang på billeg, fossil energi som kan halda naturforbruk og forbrukarfest i gang.

Desse fire punkta utgjer hjørnesteinar i dei liv brorparten av oss i det rike nord lever i dag. Det er dette me i røynda kallar «det normale». Det er dette systemet forbruket vårt byggjer opp under. Det er innanfor desse rammene det er forventa at me skal bruka våre skapande krefter og byggja meiningsfulle liv.

Dette siste er ikkje berre vanskeleg, for mange framstår det som heilt uråd. Millionar kjenner seg ufullstendige som menneske, kjenner på å aldri strekka til i forhold til dei menneskeideal forbrukarsamfunnet skaper. Stress, angst og depresjon har blitt vår tids folkesjukdomar. Desse spreier seg langt fortare enn pandemien, og det i alle aldersgrupper. Vidare hevdar den britiske antropologen David Graeber, med basis i eiga forsking, at nesten 50% av befolkninga i den vestlege verda har jobbar dei sjølve oppfattar som meiningslause. Såkalla «bullshit-jobs».

Av kriser veks endringa fram

Svært deprimerande, ja visst. Med å dyrka denne forteljinga om at «alt skal venda tilbake til det normale», lagar me ikkje berre solid ris både til eigen bak og til baken til som kjem etter oss, me går også glipp av enorme moglegheiter. For kriser har sin eigen dynamikk. Folk er meir opne i slike periodar, meir villige til å sjå at endring både er nødvendig og mogleg. Veldig mange menneske har vist sterk vilje og evne til omstilling under pandemien. Kva om me kunne kanalisera denne omstillingsviljen i den grøne framtida si teneste?

Om me tenkjer oss om, har me alle lært og erfart mykje desse siste månadene, lærdom som kan hjelpa oss på endringsvegen. Her er nokre aktuelle punkt:

• Når mennesket trekkjer seg tilbake, kviknar den ikkje-menneskelege delen av naturen til. Når me etter kvart skal ut att frå vårt sjølvpålagde eksil, må alt eigentleg bli nett slik det var? Kan me gje naturen rundt oss større rom framover? Kanskje kan me laga eigne strategiar for dette – både lokalt og nasjonalt?
• Online-møte går stort sett veldig bra. Den teknologiske utviklinga på dette feltet har vore enorm. Kva med å gjera to av tre møte elektroniske også etter at dette korona-viruset har trekt seg tilbake? Jobbreiser har i alt for stor grad vore freda i klimadebatten (uhyre få massereisarar viser seg å stå for brorparten av utsleppa). No har me lært at desse slett ikkje var så «nødvendige» som det me hevda tidlegare. (Ja, det er rett og slett ikkje sikkert i det heile at det er ferie- eller studiereisa, den du har gledd deg til og eigentleg har stort behov for, du skal ofra.)
• Dette gjeld og foredrag. I åra før pandemien reiste eg land og strand i fly for å halda kortare eller lengre innlegg. Mange titals turar i året. No har eg lært at det å halda foredrag over nettet eigentleg fungerer overraskande godt. Det har sine utfordringar, ja, men framsida er at ein kan nå langt fleire. Ei lang rekke fagkonferansar er gjennomførde i korona-perioden. Brått kan du sitja i Noreg og delta på seminar med eminent line-up både i California og på Hawaii, hendingar det elles ville vore uaktuelt å vera med på. Fantastisk!, og det er ingen grunn til at ikkje mange av framtidas konferansar kan haldast på denne måten.
• I den første tida etter nedstenginga i mars, registrerte eg veldig mange kommentarar både i ordinære og i sosiale media om kor herleg stilla kjendest. Folk reflekterte over det å kunna trekkja pusten og å kunna setja seg ned utan å kjenna at ein skulle ein eller annan stad. Setja sen ned og rett og slett berre vera, med andre ord. Kva seier dette om verdisyna våre? Me reiser oftare og oftare, flyttar meir og meir på seg, manglar alltid noko; vegar, parkeringsplassar, bruer, tunellar, infrastruktur, tilbod, osv.. Me er tilsynelatande fanga i evig leit, utan nokosinne å finna. Kanskje er tida komen for å reflektera over kva det eigentleg er me leitar etter?
• Og kva med innretninga på samfunnsutviklinga? Både globalt og nasjonalt har det meste det siste tiåret handla om «fortetting», om at folk skal bu trongare og trongare, og helst oppå kvarandre. Den private hagen skal bort, og erstattast med «fellesområde». Men kva no? SARS CoV2 viser seg, igjen både nasjonalt og globalt, å råka langt hardare der folk bur tett, i byen, enn der folk bur spreitt, på bygda. Med det me veit om korleis denne typen smittsame sjukdomar spreier seg og muterer, er det lite som tyder på at dette bildet vert annleis med eventuelle framtidige epidemiar eller pandemiar. Så skal «fortetting» framleis vera svaret på alle spørsmål?
  

  Foto: Shutterstock

• Lokalsamfunnet vårt er eit anna viktig tema i dette perspektivet. Fokus har no lenge vore på at alle stader uansett er for små og difor ute av stand til å levera tenester a, b, c, d som forbrukaren og «næringslivet» har absolutte krav på. Me har på mange vis slutta å leva på stader. No lever me i «regionar», eller, endå finare, «arbeidsmarknadsregionar».   Men i denne tida, når me blir tvungne til å vera meir heime, går det kanskje opp for oss at stad ikkje er så uviktig likevel? At landskapet og naturen rundt oss gir oss noko, at det er kjekt å kjenna naboen, at det faktisk er veldig greitt å ha ein lokal forsamlingsarena og ein lokal butikk (og det sjølv om leverposteien er 40 øre dyrare der enn det den er på det store kjøpesenteret i regionhovudstaden). Og at alt dette til sjuande og sist er langt viktigare for oss enn det å kunna kutta reisetida til arbeidsplassen i nabokommunen med 3 minuttar og 30 sekund. Ja, om me no finn ut at heimekontor fungerer for langt fleire også i skadevirusfrie tider, så er det kanskje ikkje behov for den der nye vegen – den som vil stela både heimar, matjord og natur?

Dette er berre nokre få av dei mange sidene med liva me har lært oss å leva som no blir utfordra. Det er både godt og sunt å møta seg sjølv i døra av og til. Å utfordra sine eigne haldningar og meiningar. Innanfor nyskapingsfaget arbeider me mykje med å avsløra såkalla «etablerte sanningar» for det dei er; menneskeskapte kulturelle konstruksjonar som kan endrast. Når me riv maska bort, ser me at dette slett ikkje er naturlover, og at ingenting er hogd i stein. Nei, «utviklinga» må slett ikkje gå sin gang..

Me gjer ikkje denne øvinga fordi alle etablerte sanningar nødvendigvis er av det vonde, men fordi det å bli meir medviten vala ein gjer alltid er av det gode. Det er nøkkelen til endring. Ikkje minst i den kritiske tida me lever i no. Nyskaping og produktutvikling er langt frå det same. Eit nytt produkt berre stadfester eit etablert system. Nyskaping er derimot å utvida rammene for menneskeleg handling, å skapa nye verdiar og mål.

Me har eit stort behov for at langt fleire trør ut av den ansiktslause forbrukarflokken og blir nyskaparar. Og for at det skal koma noko godt ut av denne pandemien, treng me også ei annleis, felles forteljing. Eg foreslår følgjande:

Nei, me skal ikkje tilbake til det normale, me skal fram mot noko nytt og betre!